Письмо к китайцу Thư gửi một người Trung Hoa

Письмо к китайцу	Thư gửi một người Trung Hoa
Лев Толстой	Lev Nikolaevich Tolstoi
1 Милостивый государь, Я получил ваши книги и с большим интересом прочел их, в особенности «Papers from a Viceroys Iamen»*.	1 Thưa ngài, Tôi đã nhận được những cuốn sách của ngài và đã đọc chúng với niềm thích thú lớn, đặc biệt "Papers from a Viceroys Iamen"[1].
Жизнь китайского народа всегда в высшей степени интересовала меня, и я старался знакомиться с тем, что из китайской жизни было доступно мне, преимущественно с китайской религиозной мудростью — книгами Конфуция, Ментце, Лаотце и комментариями на них. Читал тоже и о китайском буддизме, и книги европейцев о Китае. В последнее же время, после тех злодеяний, которые были совершены против китайцев европейцами, — в том числе, и в большой степени, русскими, — общее настроение китайского народа особенно живо интересовало и интересует меня.	Đời sống của nhân dân Trung Quốc luôn luôn khiến tôi quan tâm cao độ, và tôi đã cố gắng làm quen với những gì trong đời sống Trung Hoa mà tôi có thể tiếp cận, chủ yếu với minh triết tôn giáo Trung Hoa - với những sách của Khổng Tử, Mạnh Tử, Lão Tử và những chú giải cho các sách ấy. Tôi cũng đọc cả về Phật giáo Trung Hoa và những sách của người Âu châu viết về Trung Quốc. Trong thời gian gần đây, sau những tội ác mà người Âu - trong đó, ở mức độ lớn, có cả người Nga - đã thực hiện chống lại người Trung Quốc, thì tâm trạng chung của nhân dân Trung Quốc lại càng khiến tôi bận tâm một cách đặc biệt.
Китайский народ, так много потерпевший от безнравственной, грубо эгоистической, корыстолюбивой жестокости европейских народов, до последнего времени на все совершаемые над ними насилия отвечал величественным и мудрым спокойствием, предпочтением терпения в борьбе с насилием. Я говорю про народ китайский, а не про правительство.	Nhân dân Trung Quốc, phải chịu đựng nhiều đến thế do sự tàn nhẫn bất lương, ích kỷ và vụ lợi một cách thô bạo của các dân tộc Âu châu, cho đến thời gian gần đây đã đáp trả lại tất cả những bạo lực được tiến hành chống lại họ bằng sự bình tĩnh oai vệ và sáng suốt, bằng sự chọn lựa kiên nhẫn trong cuộc đấu tranh với bạo lực. Tôi nói về nhân dân Trung Quốc, chứ không phải về chính phủ.
И спокойствие и терпение великого и могущественного китайского народа вызывало только все большую и большую наглость европейских народов, как это всегда бывает с грубыми, эгоистическими людьми, живущими одной животной жизнью, каковы были европейцы, имевшие дело с Китаем.	Cả sự bình tĩnh lẫn kiên nhẫn của nhân dân Trung Quốc vĩ đại và hùng cường đã chỉ kích thích và kích thích hơn nữa sự hỗn xược của các dân tộc Âu châu, như điều ấy vẫn thường thấy ở những kẻ thô bạo, ích kỷ, sống chỉ bằng đời sống thú vật, mà những người Âu đang có việc với Trung Quốc đích thị là những người như thế.
Испытание, которому подвергся и подвергается теперь китайский народ, велико и трудно, но именно теперь-то и важно то, чтобы китайский народ не потерял терпения и не изменил бы свое отношение к насилию, лишив себя этим всех тех великих последствий, которые должно иметь перенесение насилий без отвечания злом на зло.	Thử thách mà nhân dân Trung Quốc đã và đang phải trải qua là to lớn và gian khổ, nhưng chính giờ đây việc quan trọng là sao cho nhân dân Trung Quốc không mất kiên nhẫn và không thay đổi thái độ của mình đối với bạo lực và bằng cách ấy không tước đi của mình những hệ quả vĩ đại, mà sự chịu đựng bạo lực không lấy ác trả ác sẽ mang lại.
Только «претерпевый до конца спасен будет», говорится в христианском законе. И я думаю, что это несомненная, хотя и трудно принимаемая людьми, истина. Неотвечание злом на зло и неучастие в зле есть вернейшее средство не только спасения, но и победы над теми, которые творят зло.	Chỉ "người chịu đựng đến cùng mới được cứu rỗi", luật Kitô giáo nói thế. Và tôi nghĩ đó là chân lý không thể hồ nghi, mặc dù nó khó được loài người chấp nhận. Không lấy ác trả ác và không can dự vào cái ác là phương sách chắc chắn nhất không chỉ cho sự cứu rỗi, mà còn cho sự chiến thắng những người làm điều ác.
Китайцы могли видеть поразительное подтверждение истинности этого закона после уступки ими России Порт-Артура. Самые великие усилия силой оружия защитить Порт-Артур от японцев и русских не достигли бы тех гибельных для России и Японии последствий, как те, которые имела для России и Японии уступка России Порт-Артура, — и материального и нравственного зол. То же неизбежно будет и с уступленными Китаем Англии и Германии Киочаем и Вей-ха-Веем.	Người Trung Hoa đã có thể thấy một sự xác nhận đáng kinh ngạc về tính chân lý của luật này sau khi họ đã thoái nhượng Lữ Thuận Khẩu(1) cho Nga. Ngay những nỗ lực vĩ đại nhất nhằm bảo vệ Lữ Thuận Khẩu khỏi người Nhật và người Nga cũng sẽ không đem lại được những hệ quả nguy hại cho Nga và Nhật Bản như là những hậu quả, những tai ương vật chất và tinh thần mà sự thoái nhượng Lữ Thuận Khẩu cho Nga đã mang đến cả cho Nga lẫn Nhật. Cũng sẽ tất yếu là như thế với những vùng đất mà Trung Quốc đã nhượng cho Anh và Đức.
Успехи одних грабителей вызывают зависть других грабителей, и захваченная добыча становится предметом раздора и губит самих грабителей. Так это бывает с собаками, так это бывает с людьми, спускающимися на степень животных.	Thành công của một lũ cướp này khiến lũ cướp khác ghen ghét, và của cải bị cướp trở thành đối tượng giành giật và hãm hại chính những kẻ cướp. Với loài khuyển vẫn xảy ra như thế, và cũng sẽ xảy ra như thế với những người hạ mình xuống bậc thú.
* «Писания вице-короля Ямена».
2 И вот поэтому-то я теперь со страхом и горестью слышу и в вашей книге вижу проявление в Китае духа борьбы, желания силою дать отпор злодеяниям, совершаемым европейскими народами.	2 Chính vì thế mà giờ đây tôi với nỗi lo ngại và buồn rầu được nghe thấy và qua cuốn sách của ngài nhìn thấy những biểu hiện ở Trung Quốc của tinh thần đấu tranh, ý muốn bằng sức mạnh giáng trả những tội ác mà các dân tộc Âu châu đã phạm phải.
Если бы это было так, если бы действительно китайский народ, потеряв терпение и вооружившись по образцу европейцев, прогнал бы от себя силою всех европейских грабителей, — чего ему очень легко достигнуть с его умом, выдержанностью, трудолюбием и, главное, с его многочисленностью, — то это было бы ужасно. Ужасно не в том смысле, в котором понимал это один из самых грубых и невежественных представителей Западной Европы — германский император, не в том смысле, что Китай сделался бы спасен для Европы, а в том смысле, что Китай перестал бы быть оплотом истинной, практической, народной мудрости, состоящей в том, чтобы жить той мирной, земледельческой жизнью, которой свойственно жить всем разумным людям и к которой рано или поздно должны сознательно вернуться оставившие эту жизнь народы.	Giả sử sẽ xảy ra như thế, giả sử quả thật nhân dân Trung Quốc, mất kiên nhẫn và vũ trang cho mình theo kiểu mẫu châu Âu, bằng sức mạnh sẽ tống khỏi nước mình tất cả những kẻ cướp người Âu - điều mà họ rất dễ đạt được với trí thông minh, tính điềm đạm và cần cù và, cái chính, với dân số đông đảo của họ - thì cái đó sẽ là khủng khiếp. Khủng khiếp không theo nghĩa như một trong những đại diện thô lỗ nhất và dốt nát nhất của Tây Âu - hoàng đế Đức hiểu, không theo nghĩa là Trung Quốc sẽ trở nên nguy hiểm cho châu Âu, mà theo nghĩa là Trung Quốc sẽ không còn là thành trì của nền minh triết dân gian chân chính, thực tiễn, mà cốt lõi của nó là sống cuộc sống thanh bình của nhà nông, một cuộc sống thích hợp với tất cả mọi người có lý trí mà sớm hay muộn, những dân tộc đã rời bỏ lối sống ấy sẽ phải tự giác trở lại với nó.
Я думаю, что в наше время совершается великий переворот в жизни человечества и что в этом перевороте Китай должен в главе восточных народов играть великую роль.	Tôi nghĩ trong thời đại chúng ta đang diễn ra một bước ngoặt vĩ đại trong đời sống của nhân loại và trong bước ngoặt ấy Trung Quốc sẽ phải dẫn đầu các dân tộc phương Đông đóng một vai trò vĩ đại.
Мне думается, что назначение восточных народов Китая, Персии, Турции, Индии, России и, может быть, Японии (если она еще не совсем увязла в сетях разврата европейской цивилизации) состоит в том, чтобы указать народам тот истинный путь к свободе, для выражения которой, как вы пишете в вашей книге, на китайском языке нет другого слова, кроме Тао, пути, то есть деятельности, сообразной с вечным основным законом жизни человеческой.	Tôi thiết nghĩ, sứ mệnh của các dân tộc Đông phương, của Trung Quốc, Ba Tư, Thổ Nhĩ Kỳ, Ấn Độ, Nga và có thể Nhật Bản (nếu nó chưa sa lầy hoàn toàn vào lưới bẫy đồi trụy của văn minh Âu châu) là chỉ ra cho tất cả mọi dân tộc con đường chân chính dẫn tới tự do, mà để diễn đạt ý tưởng này, như ngài viết trong sách của mình, trong tiếng Trung không có chữ nào khác ngoài chữ Đạo (con đường), tức là sự hoạt động thích hợp với luật vĩnh cửu của đời sống con người.
Свобода, по учению Христа, осуществляется тем же путем. «Познаете истину, и истина сделает вас свободными», — сказано там. И вот эту-то свободу, которую почти безвозвратно потеряли западные народы, призваны, мне думет-ся, осуществить теперь восточные народы.	Theo học thuyết của Kitô, tự do được thực hiện cũng bằng con đường ấy. "Các người sẽ nhận ra chân lý và chân lý sẽ làm cho các người trở nên tự do", học thuyết ấy nói. Và chính cái tự do ấy, mà các dân tộc phương Tây đã đánh mất một cách hầu như không thể lấy lại, giờ đây thiết nghĩ các dân tộc phương Đông có sứ mệnh thực hiện cho bằng được.
3 Мысль моя такая: С самых древних времен происходило то, что из среды людей мирных и трудолюбивых выделялись люди хищные, предпочитающие насилие труду, и эти хищные и праздные люди нападали на мирных и заставляли на себя работать. Так это происходило и на западе,и на востоке, у всех народов, живущих государственной жизнью, и так это продолжалось веками и продолжается и теперь. Но в старину, когда завоеватели захватывали большие населенные пространства, они не могли сделать много вреда подвластным: небольшое количество властвующих и большое количество подвластных (особенно при первобытных путях сообщения, на больших пространствах) делало то, что только малая часть людей подвергалась насилиям властителей, большинство же могло жить спокойной жизнью, не приходя в прямое соприкосновение с насильниками. Так это было во всем мире, так это до последнего времени продолжается и среди восточных народов, и в особенности в огромном Китае.	3 Ý của tôi là thế này: Từ những thời cổ xưa nhất đã diễn ra cái chuyện, ấy là giữa nhân loại hiền lành và cần cù lao động bỗng nảy nòi những kẻ hung dữ, yêu thích bạo lực hơn lao động, và những kẻ hung dữ và vô công rồi nghề ấy tấn công những người hiền lành và bắt họ làm việc cho chúng. Điều này diễn ra cả ở phương Tây lẫn phương Đông, ở tất cả các dân tộc sống bằng cuộc sống của nhà nước và kéo dài nhiều thế kỷ và giờ đây vẫn tiếp tục. Nhưng thời cổ, khi mà những kẻ xâm lăng chiếm đoạt những không gian lớn có dân cư, chúng không thể làm hại nhiều cho những người sống dưới quyền của chúng: một lượng ít ỏi những kẻ cầm quyền và một số đông những người dưới quyền (đặc biệt trong điều kiện giao thông nguyên thủy, trên những không gian rộng lớn) dẫn đến việc là chỉ một phần nhỏ của loài người phải chịu đựng bạo lực của chính quyền, còn đa phần thì vẫn có thể sống một cuộc sống yên bình, không tiếp xúc trực tiếp với những kẻ bạo hành. Tình hình xưa kia là thế trên khắp thế gian, tình hình vẫn tiếp tục là thế cho đến thời gian gần đây ở các dân tộc phương Đông, đặc biệt ở nước Trung Hoa mênh mông.
Но такое положение не могло и не может продолжаться по двум причинам. Во-первых, потому, что насильническая власть по самому свойству своему все более и более развращается; во-вторых, потому, что подвластные люди, все более и более просвещаясь, все яснее и яснее видят вред от своего подчинения власти.	Nhưng tình hình ấy đã không thể và giờ đây lại càng không thể kéo dài hơn nữa vì hai lý do. Thứ nhất, bởi vì quyền lực của những kẻ bạo hành do ngay bản chất của nó càng ngày càng trở nên hủ bại, thứ hai, bởi vì những người dưới quyền càng ngày càng được khai trí và càng thấy rõ hơn cái tai hại của sự phục tùng quyền lực.
Действие этих двух причин усиливается еще и вследствие технических усовершенствований в путях сообщения: дороги, почты, телеграфы, телефоны, вследствие которых властители проявляют свое влияние там, где оно не могло проявляться без путей сообщения, и подвластные, вследствие той же причины теснее общаясь между собою, все яснее и яснее понимают невыгоды своего положения.	Tác động của hai nguyên nhân ấy được tăng lên còn do hệ quả của các cải tiến công nghệ trong giao thông: đường sá, bưu chính, điện tín, điện thoại, mà nhờ có chúng những người cầm quyền giờ đây thể hiện ảnh hưởng của mình cả ở những nơi mà trước đây nó không thể được thể hiện vì không có giao thông, song cả những người dưới quyền cũng do nguyên nhân ấy mà được giao tiếp với nhau ngày một mật thiết hơn và ngày một nhận thức rõ hơn những bất lợi trong tình cảnh của họ.
И невыгоды эти со временем становятся так велики, что подвластные чувствуют необходимость так или иначе изменить свое отношение к власти.	Và cùng với thời gian những bất lợi ấy trở nên lớn đến nỗi những người sống dưới quyền lực cảm thấy cần phải bằng cách này hay cách khác thay đổi thái độ của mình đối với quyền lực.
И западные народы давно уже почувствовали эту необходимость и давно уже изменили свое отношение к власти одним общим всем западным народам способом: ограничением власти посредством представителей, то есть, в сущности, распространением власти, перенесением ее от одного или нескольких на многих.	Các dân tộc phương Tây từ lâu đã cảm thấy sự cần thiết ấy và từ lâu đã thay đổi thái độ của mình đối với quyền lực bằng một phương thức chung cho các dân tộc phương Tây: giới hạn quyền lực bằng hệ thống dân biểu, tức là thực chất mở rộng quyền lực, chuyển dịch nó từ một hay một vài người sang nhiều người.
В настоящее время, я думаю, что наступил черед и восточных народов, и для Китая, точно так же почувствовать весь вред деспотической власти и отыскивать средства освобождения от деспотической власти, при теперешних условиях жизни ставшей непереносимой.	Bây giờ, tôi nghĩ, đã đến lượt cả các dân tộc phương Đông, cả dân tộc Trung Hoa cũng như thế, phải cảm thấy hết toàn bộ cái hại của quyền lực chuyên chế và tìm kiếm những phương tiện giải phóng mình khỏi cái quyền lực chuyên chế đã trở nên không thể chịu đựng trong những điều kiện sống ngày nay.
4             Знаю я, что в Китае существует учение о том, что главный властитель, богдыхан, должен быть самый мудрый и добродетельный человек и что если он не такой, то подданные могут и должны перестать повиноваться ему. Но я думаю, что учение это есть только оправдание власти, столь же нетвердое, как и распространение среди европейских народов, учение апостола Павла о том, что власть от Бога. Китайский народ не может знать, мудрый ли и добродетельный ли его император, точно так же, как не могли христианские народы знать, что именно этому властителю, а не тому, который боролся с ним, дана власть от Бога.	4 Tôi biết ở Trung Quốc có học thuyết nói rằng người cầm quyền chính, hoàng đế, phải là người anh minh và đức hạnh nhất và nếu người ấy không là như thế, thì thần dân có thể và cần phải không phục tùng anh ta. Nhưng tôi nghĩ rằng học thuyết ấy chỉ là một cách biện chính cho quyền lực, cũng không vững chắc như học thuyết được phổ biến giữa các dân tộc Âu châu của thánh tông đồ Paul khẳng định rằng mọi quyền lực đều từ Thượng Đế. Nhân dân Trung Quốc không thể biết được, hoàng đế của họ có anh minh và đức hạnh hay không cũng như các dân tộc Kitô giáo đã không thể biết được rằng Thượng Đế đã ban quyền lực đích thị cho kẻ cầm quyền này, chứ không phải kẻ tranh đấu với y.
Эти оправдания власти были годны тогда, когда вред власти был мало чувствителен для народов, но теперь, когда уже большинство людей чувствует все невыгоды и всю неправду власти одного или нескольких над многими, оправдания эти недействительны, и народам так или иначе приходится изменить свое отношение к власти. И западные народы давно уже изменили свое отношение к власти: теперь очередь за восточными. И в таком положении, я думаю, находится теперь и Россия и Персия, Турция и Китай. Все народы эти дожили до того времени, когда они уже не могут долее оставаться в прежнем отношении к своим властителям.	Những luận điệu biện minh cho quyền lực ấy là thích hợp xưa kia, khi mà cái hại của quyền lực ít được dân chúng cảm thấy, nhưng giờ đây, khi đa phần dân chúng đã cảm thấy tất cả những bất lợi và tất cả sự phi nghĩa của cái quyền lực của một hay một vài người đối với nhiều người, thì những biện minh ấy mất hết hiệu lực và các dân tộc bằng cách này hay cách khác phải thay đổi thái độ của mình đối với quyền lực. Và các dân tộc phương Tây từ lâu đã thay đổi thái độ đối với quyền lực, bây giờ đến lượt các dân tộc phương Đông. Tôi nghĩ, cả Nga, cả Ba Tư, cả Thổ Nhĩ Kỳ và Trung Quốc hiện nay đang ở trong tình trạng ấy. Tất cả các dân tộc ấy đã sống đến lúc mà họ không còn có thể duy trì thái độ cũ đối với quyền lực.
Как верно сказал русский писатель Герцен, Чингисхан с телеграфами и электрическими двигателями невозможен. Если еще существуют до сих пор на Востоке Чингисханы или их подобия, то ясно, что час их настал и что они последние. Они не могут продолжать существовать и потому, что вследствие телеграфов и всего, что называется цивилизацией, их власть становится слишком тяжелой, и потому, что народы, благодаря той же цивилизации, особенно живо чувствуют и сознают, что существование или несуществование этих Чингисханов не безразлично для них, как это было в старину, но что почти все бедствия, от которых они страдают, происходят именно от этой власти, которой они подчиняются без всякой выгоды для себя, по одной привычке.	Như nhà văn Nga Herzen nói đúng, không thể có một Thành Cát Tư Hãn với những sở điện tín và những động cơ điện lực. Nếu những Thành Cát Tư Hãn hay những nhân vật tương tự vẫn tồn tại ở phương Đông thì rõ ràng giờ của họ đã điểm và họ là cuối cùng. Họ không thể tiếp tục tồn tại vừa bởi vì do hệ quả của điện tín và của mọi thứ gọi là văn minh, quyền lực của họ trở nên quá nặng nề và vừa bởi vì các dân tộc cũng nhờ cái văn minh ấy mà giờ đây đã cảm thấy đặc biệt sống động rằng sự tồn tại hay không tồn tại của những Thành Cát Tư Hãn ấy đã không phải là điều vô thưởng vô phạt đối với họ, như trong thời cổ xưa, ngược lại, hầu hết những tai ương làm họ khốn khổ xuất phát chính từ cái quyền lực ấy, mà họ xưa nay vẫn phục tùng mà không được lợi gì, chỉ do thói quen.
В России это наверное так. Думаю, что так это и для Турции, и для Персии, и для Китая. Для Китая это в особенности так вследствие миролюбия его народов, дурного устройства его войска, дающего возможность европейцам безнаказанно грабить китайские земли под предлогом разных столкновений и несогласия с китайским правительством. Китайский же народ не может не чувствовать необходимость изменения своего отношения к власти.	Ở Nga tình hình đúng là như thế. Thiết nghĩ cũng là như thế với cả Thổ Nhĩ Kỳ, cả Ba Tư, cả Trung Quốc. Đối với Trung Quốc đặc biệt là thế do tính yêu chuộng hòa bình của dân tộc Trung Hoa và do tình trạng tồi tệ của quân đội nước này tạo điều kiện cho người Âu cướp phá các vùng đất Trung Quốc mà không bị trừng trị, vin cớ vào những xung đột và bất đồng khác nhau với chính phủ Trung Quốc. Nhân dân Trung Quốc không thể không cảm thấy sự cần thiết thay đổi thái độ của mình đối với chính quyền.
5 И вот я вижу по вашей книге и по другим известиям, что легкомысленные люди Китая, называемые партией реформ, думают, что это изменение должно состоять в том, чтобы сделать то самое, что сделали западные народы, то есть заменить деспотическое правительство представительным, завести такое же войско, как у западных народов, такую же промышленность. Решение это, кажущееся с первого взгляда самым простым и естественным, есть решение не только легкомысленное, но очень глупое и по всему тому, что я знаю о Китае, совершенно несвойственное мудрому китайскому народу. Завести такую же конституцию, такое же войско, может быть, и такую же общую воинскую повинность, такую же промышленность, как у западных народов, значило бы отречься от всего того, чем жил и живет китайский народ, отречься от своего прошедшего, отречься от разумной, миролюбивой, земледельческой жизни, той жизни, которая составляет истинный и единый путь, Тао, не только для Китая, но для всего человечества.	5 Và giờ đây qua cuốn sách của ngài và qua những tin tức khác tôi thấy một số người Hoa nông nổi được gọi là phái cải lương cho rằng sự thay đổi ấy phải làm được cũng cái mà các dân tộc phương Tây đã làm, tức là thay thế chính phủ chuyên quyền bằng chính phủ đại diện, xây dựng cũng một quân đội và một nền công nghiệp như ở các nước phương Tây. Quyết định ấy, thoạt nhìn tưởng chừng đơn giản nhất và tự nhiên nhất, là quyết định không chỉ nông nổi, mà còn rất dại dột và, căn cứ vào những gì mà tôi được biết về Trung Quốc, hoàn toàn không thích hợp với nhân dân Trung Hoa. Thiết lập cũng một hiến pháp như thế, cũng một quân đội như thế, và có thể cũng một chế độ quân dịch phổ thông như thế, cũng nền công nghiệp như thế, hệt như ở các nước phương Tây, sẽ có nghĩa là từ bỏ tất cả những gì mà bằng nó dân tộc Trung Hoa đã và đang sống, từ bỏ cuộc sống nhà nông hợp lý, thanh bình và yêu chuộng hòa bình mà chính nó là con đường chân chính và duy nhất, là chữ Đạo không chỉ cho Trung Quốc mà còn cho cả loài người.
Допустим, что, введя у себя европейское устройство, Китай прогонит европейцев и у него будет конституция, сильное, постоянное войско и такая же промышленность, как и в Европе.	Cứ giả định rằng, du nhập kiểu tổ chức của châu Âu, Trung Quốc sẽ đuổi cổ tất cả người Âu và sẽ có hiến pháp, có quân đội thường trực hùng mạnh và nền công nghiệp giống như ở châu Âu.
Япония сделала это, ввела конституцию и усилила войско и флот и развила промышленность, и последствия этих всех неразрывно связанных между собою мер уже явны. Положение ее народа все более и более приближается к положению народов Европы, а положение это очень тяжелое.	Nhật Bản đã làm cái đó, đã ban hành hiến pháp, tăng cường sức mạnh của lục quân và hải quân và phát triển công nghiệp, và hậu quả của tất cả những biện pháp liên quan khăng khít với nhau ấy giờ đây đã rõ. Tình cảnh của nhân dân nước ấy càng ngày càng tiến gần tới tình cảnh của nhân dân châu Âu, và tình cảnh ấy rất khốn khổ.
6 Государства Западной Европы, очень могущественные по внешности, могут теперь раздавить китайское войско. Но положение людей, живущих в этих государствах, не только не может сравниться с положением китайцев, но положение это самое бедственное. Во всех народах этих не переставая идет борьба обездоленного, озлобленного рабочего народа с правительством и богатыми, сдерживаемая только силою обманутых людей, составляющих войско; такая же борьба глухо кипит между государствами, требующая все больших и больших, не имеющих конца вооружений, борьба, всякую иинуту готовая разразиться величайшими бедствиями.	6 Các quốc gia Tây Âu, bề ngoài rất hùng cường, giờ đây có thể đè bẹp quân đội Trung Quốc. Nhưng tình cảnh của những người sống trong các quốc gia ấy không những không so sánh được với tình cảnh người Trung Quốc, mà còn tệ hại nhất. Trong tất cả các dân tộc ấy diễn ra không ngớt cuộc đấu tranh giữa nhân dân lao động khốn cùng và căm phẫn với chính phủ của những người giàu, được kiềm chế chỉ bằng sức mạnh của những người bị lừa gạt hợp thành quân đội; cũng cuộc đấu tranh như thế sôi sục giữa các quốc gia, đòi hỏi những cuộc chạy đua vũ trang ngày một ráo riết và không có kết thúc, và bất kỳ lúc nào cũng sẵn sàng bùng nổ thành những tai họa khủng khiếp nhất.
Но как ни ужасно это положение, не в этом сущность бедственности западных народов. Главное и основное бедствие их в том, что вся жизнь этих народов, не могущих кормиться своим хлебом, вся поставлена на необходимости насилием и хитростью добывать себе средства пропитания у других народов, живущих еще, как Китай, Индия, Россия и другие, разумной, земледельческой жизнью.	Nhưng dù tình trạng ấy có đáng sợ thế nào, cốt lõi của những tai ương của các dân tộc phương Tây không phải ở đấy. Cái tai ương chính và cơ bản của họ là toàn bộ đời sống của các dân tộc ấy, những tộc người đã không thể nuôi sống mình bằng bánh mỳ của mình, giờ đây được đặt trên sự tất yếu phải bằng bạo lực và mưu mẹo tìm kiếm thức ăn cho mình ở các dân tộc khác - các dân tộc như Trung Quốc, như Ấn Độ, Nga và một số nước khác - vẫn sống bằng cuộc sống nông nghiệp hợp lý.
И этим-то паразитным народам и их деятельности приглашают вас подражать люди партии реформ!	Thế mà những người thuộc phái cải lương lại mời gọi các bạn bắt chước các dân tộc ăn bám ấy!
Конституция, покровительственные пошлины, постоянные армии — все это вместе сделало людей западных народов тем, что они и есть, людьми, покинувшими земледелие и отвыкшими от него и занятыми в городах, на фабриках производством большей частью ненужных предметов и приспособленными со своими армиями только ко всякого рода насилиям и грабежам. Как ни блестяще кажется на первый взгляд их положение, положение это отчаянное, и они неизбежно должны погибнуть, если не изменят всего строя своей жизни, основанного теперь на обмане, развращении и грабеже земледельческих народов.	Hiến pháp, thuế bảo hộ, quân đội thường trực - tất cả cái đó cộng lại đã biến người của các dân tộc phương Tây thành những người như hiện thời, tức là những người đã rời bỏ nghề nông và mất thói quen làm nghề nông, những người bận rộn với việc sản xuất ra tại các thành phố và nhà máy vô thiên lủng những đồ vật đa phần không thiết dụng và, với những quân đội của mình, họ thích hợp hơn cả với mọi hoạt động bạo lực và cướp bóc. Dù thoạt nhìn tưởng chừng vị trí của họ có hào nhoáng thế nào, vị trí ấy là vô vọng, và họ tất yếu sẽ bại vong, nếu không thay đổi toàn bộ thể chế đời sống của mình, cái thể chế giờ đây đặt trên sự lừa đảo, sự làm hủ bại và cướp bóc các dân tộc làm nghề nông.
Подражать западным народам, испугавшись их наглости и силы — это все равно, что разумному, неиспорченному, трудолюбивому человеку подражать промотавшемуся, отвыкшему от труда, нападающему на нас наглому грабителю, то есть для того, чтобы с успехом противодействовать безнравственному злодею, сделаться самому таким же безнравственным злодеем.	Bắt chước các dân tộc phương Tây, hoảng sợ trước sự hỗn láo và sức mạnh của họ, chẳng khác nào một người tinh khôn, chưa hư hỏng, yêu lao động lại đi bắt chước một kẻ cướp đã phá sản, đã mất thói quen lao động và đang hỗn láo tấn công bạn, tức là để chống lại thành công một tên ác ôn bất lương, chính mình cũng trở thành một tên ác ôn như thế.
Не подражать нужно китайцам западным народам, а пользоваться их примером для того, чтобы не прийти в то же, как и они, отчаянное положение.	Người Trung Quốc không nên bắt chước các dân tộc phương Tây, mà nên rút kinh nghiệm từ tấm gương của họ để khỏi lâm vào tình cảnh vô vọng như họ.
Все, что делают западные народы, может и должно быть примером для восточных народов, но только примером не того, что нужно делать, а того, чего ни в каком случае не должно делать.	Tất cả những gì các dân tộc phương Tây đang làm có thể và phải trở thành tấm gương cho các dân tộc phương Đông, song chỉ không phải tấm gương về cái cần làm, mà là tấm gương về cái không nên làm.
7 Идти по пути западных народов — значит идти на верный путь погибели. Но и оставаться в том положении, в котором находятся русские в России, персы в Персии, турки в Турции и ки-тайцы в Китае, тоже невозможно; для вас, китайцев, это особенно явно невозможно, потому что вы со своим миролюбием, оставаясь в положении государства без войска среди военных держав, не могущих жить самостоятельной жизнью, неизбежно будете подвергаться грабежам и захватам, которые эти державы должны делать для поддержания своего существования.	7 Đi theo con đường của các dân tộc phương Tây có nghĩa là đi con đường chắc chắn dẫn đến bại vong. Nhưng ở lại trong tình trạng như người Nga ở nước Nga, người Ba Tư ở nước Ba Tư, người Thổ ở Thổ Nhĩ Kỳ và người Hoa ở Trung Hoa cũng không thể được; đối với các bạn, những người Trung Hoa, điều này rõ ràng đặc biệt, bởi vì các bạn, với tính yêu chuộng hòa bình của mình, nếu vẫn ở lại trong tình trạng một quốc gia không có quân đội giữa các cường quốc quân sự không thể sống một cuộc sống tự lập thì các bạn tất yếu sẽ phải hứng chịu những cuộc cướp phá và đánh chiếm, mà các cường quốc ấy sẽ phải tiến hành để duy trì sự tồn tại của mình.
Что же делать? Для нас, русских, я знаю, несомненно знаю, чего нам, русским, не надо и что нам надо делать для того, чтобы избавиться от тех зол, от которых мы страдаем, и не впасть в худшие. Не надо нам, русским, прежде всего, повиноваться существующей власти, но также не надо нам и делать того, что затевает у нас, так же как и у вас, партия реформ, неумные люди; не надо, подражая Западу, заменять одну власть другою, учреждая конституцию, какую бы то ни было, монархическую или республиканскую. Этого наверное не нужно делать, потому что это наверное привело бы нас к тому же бедственному положению, в котором находятся западные народы.	Thế thì phải làm gì đây? Đối với chúng tôi, những người Nga, tôi biết, biết đến mức không còn chút hồ nghi nào về những gì mà chúng tôi, những người Nga, không cần làm và những gì cần phải làm để giải thoát mình khỏi những tai ương đang gây khổ đau cho chúng tôi và không lâm vào những tai ương còn tồi tệ hơn. Chúng tôi, những người Nga, trước hết không được phục tùng nhà chức trách, nhưng cũng không cần làm cái điều mà ở chúng tôi cũng như ở nước các bạn phái cải lương, những người không thông minh ấy, đề ra: không cần bắt chước phương Tây thay thế chính quyền này bằng chính quyền khác, thiết lập hiến pháp, bất kỳ hiến pháp nào, quân chủ hay cộng hòa. Cái đó chắc chắn không nên làm, bởi vì cái đó chắc chắn sẽ dẫn chúng tôi đến tình cảnh tai ương mà các dân tộc phương Tây đang sống trong đó.
Нужно же и можно нам делать только одно, и самое простое: жить мирной, земледельческой жизнью, перенося те насилия, которые могут быть совершены над нами, не противодействуя им силою и не участвуя в них. То же самое, по моему мнению, и еще с большим основанием нужно делать и вам, китайцам, не только для того, чтобы избавиться от тех захватов вашей земли и грабежей, которые делают над вами европейские народы, но и от неразумных требований вашего правительства, требующего от вас дел, противных вашему нравственному учению и сознанию.	Chúng tôi cần và có thể làm chỉ một điều, điều đơn giản nhất: sống cuộc sống nhà nông hòa mục, chịu đựng những bạo lực có thể được áp dụng đối với chúng tôi, không chống đối bằng vũ lực và không tham gia bạo lực. Cũng cái đó, và với nhiều căn cứ hơn, theo tôi, cả các bạn, những người Trung Quốc, cũng nên làm, không phải chỉ để thoát khỏi những cuộc xâm chiếm đất đai và cướp bóc mà các dân tộc Âu châu thực hiện chống lại các bạn, mà còn để tự giải thoát khỏi những yêu sách vô lý của chính phủ đang đòi hỏi ở các bạn những việc làm đi ngược lại với học thuyết đạo đức và tâm thức của các bạn.
Только держитесь свободы, состоящей в следовании разумному пути жизни, то есть Тао, и сами собой уничтожатся все действия, причиняемые вам вашими чиновниками, и станут невозможны угнетения и грабежи европейцев. Освободитесь от своих чиновников тем, что не будете исполнять их требований и, главное, не будете, повинуясь им, помогать порабощению и ограблению друг друга. Освободитесь от грабежей европейцев тем, что, соблюдая Тао, не будете признавать себя принадлежащими ни к какому государству и ответственными за те дела, которые совершает ваше правительство.	Chỉ cần các bạn kiên định trong tự do, tức là kiên định đi theo đường sống đúng đắn, hay là Đạo, thế thì tất cả những tác hại mà giới quan lại của các bạn gây cho các bạn sẽ tiêu tan, và những hà hiếp và cướp bóc của người Âu sẽ trở nên không thể thực hiện được. Hãy tự giải phóng khỏi những quan lại của các bạn, bằng cách không thực hiện những đòi hỏi của họ và, cái chính, bằng cách sẽ không tuân lệnh họ giúp đỡ cho sự nô dịch và cướp bóc lẫn nhau. Hãy tự giải phóng khỏi những cuộc cướp bóc của người Âu bằng cách, tuân thủ chữ Đạo, không thừa nhận mình thuộc về bất kỳ một nhà nước nào và không chịu trách nhiệm về những việc làm của chính phủ nước các bạn.
Ведь все захваты и грабежи европейских народов происходят только оттого, что существует правительство, которого вы признаете себя подданными. Не будь китайского правительства, не было бы никакого повода чужим народам совершать свои злодеяния под видом международных отношений.	Bởi lẽ tất cả những cuộc xâm lăng và cướp bóc diễn ra chỉ vì có chính phủ mà các bạn thừa nhận mình là thần dân của nó. Giả sử không có chính phủ Trung Quốc thì các dân tộc khác sẽ không có một cớ nào để thực hiện chống lại các bạn những tội ác dưới chiêu bài quan hệ quốc tế.
8 Для того чтобы избавиться от зла, надо бороться не с последствиями его: злоупотреблениями правительства и захватами и грабежами соседних народов, а с корнем зла, с тем ложным отношением, в котором находится народ к человеческой власти. Признает народ человеческую власть выше власти Бога, выше закона (Тао), и народ всегда будет рабом, и тем более рабом, чем сложнее будет устройство власти (как конституционное) , которое он учредит и которому подчинится. Свободен может быть только тот народ, для которого закон Бога (Тао) есть единый высший яакон, которому должны быть подчинены все другие.	8 Để thoát khỏi cái ác, cần phải đấu tranh không phải với những hậu quả của nó: với những hà lạm của chính phủ và những cuộc xâm lăng, cướp bóc của những dân tộc láng giềng, mà với cội rễ của cái ác, với cái thái độ sai trái của dân chúng đối với quyền lực của con người. Nếu dân chúng đặt quyền lực của con người cao hơn quyền lực của Thượng Đế, cao hơn luật Trời (Đạo), thì dân chúng sẽ mãi mãi là nô lệ, và sẽ càng là nô lệ hơn, nếu cái tổ chức quyền lực (theo hiến pháp) mà nó sẽ thiết lập và phục tùng càng trở nên phức tạp hơn. Chỉ dân chúng nào mà đối với nó luật Trời (Đạo) là luật tối cao duy nhất mà tất cả các luật khác phải phục tùng - chỉ dân chúng ấy mới có tự do.
А не будете вы, не повинуясь своему правительству, содействовать и чужим властям в их насилиях над вами, не будете служить им ни в частной, ни в государственной, ни в военной службе, и не будет всех тех бедствий, от которых вы страдаете.	Và nếu các bạn, không tuân lệnh chính phủ của mình, không trợ giúp cho cả các chính quyền ngoại bang trong những hành vi bạo lực chống lại các bạn, không phục vụ cho chúng cả trong khu vực tư nhân, cả trong khu vực nhà nước, cả trong khu vực quân sự thì sẽ không còn tất cả những tai ương đang gây khổ đau cho các bạn.
9 Люди и общества людей находятся всегда в переходном состоянии от одного возраста к другому, но бывают времена, когда эти переходы и для людей и для общества особенно чувствительны и живо сознаваемы. Как бывает с человеком, который вдруг чувствует, что не может более продолжать ребяческую жизнь, так и в жизни народов наступают периоды, когда общества не могут уже более продолжать жить по-прежнему и чувствуют потребность изменить свои привычки, устройство и деятельность. И вот такой период от детства к возмужалости переживают теперь, мне думается, все народы, как восточные, так и западные, живущие государственной жизнью. Переход этот состоит в необходимости освобождения от ставшей непереносимой власти человеческой и установлении жизни на иных, чем человеческая власть, началах.	9 Con người và các xã hội con người thường xuyên ở trong trạng thái quá độ từ lứa tuổi này sang lứa tuổi khác, nhưng có những thời kỳ khi mà sự quá độ ấy được con người và xã hội cảm thấy một cách nhạy bén đặc biệt và được ý thức sống động đặc biệt. Tựa như vẫn xảy ra với từng người, khi nó cảm thấy không thể tiếp tục cuộc sống hài nhi nữa, cũng thế trong đời sống của các dân tộc có những thời kỳ, khi mà các xã hội đã không thể tiếp tục sống như trước và thấy có nhu cầu thay đổi những lề thói, thể chế và hoạt động của mình. Và tôi thiết nghĩ, chính hiện nay tất cả các dân tộc sống bằng cuộc sống của nhà nước phương Đông lẫn phương Tây đang kinh qua một thời kỳ quá độ như vậy từ ấu thơ sang trưởng thành. Cốt lõi của sự quá độ ấy là sự tất yếu phải giải phóng mình khỏi quyền lực của con người và thiết lập cuộc sống trên những nguyên lý khác với quyền lực nhân định.
И это дело, мне кажется, историческое, судьбой предназначено именно восточным народам. Восточные народы находятся в особенно счастливых условиях для этого. Не оставив земледелия, не развратившись еще военной, конституционной и промышленной жизнью и не потеряв веры в обязательность высшего закона Неба или Бога, они стоят на том распутьи, с которого европейские народы давно уже свернули на тот ложный путь, с которого освобождение от человеческой власти стало особенно трудно*.	Và sự nghiệp lịch sử này, tôi thiết nghĩ, số mệnh đã dành cho chính các dân tộc phương Đông. Các dân tộc phương Đông đang có những điều kiện may mắn đặc biệt để làm việc này. Chưa từ bỏ nghề nông, chưa bị tha hóa bởi đời sống quân sự, công nghiệp và hiến pháp, và chưa đánh mất niềm tin vào luật tối cao mang tính bắt buộc của Trời hay Thượng Đế - cái luật được gọi là Đạo - họ đang đứng ở ngã ba, mà từ đấy các dân tộc châu Âu từ lâu đã rẽ vào con đường sai lạc, khiến cho sự giải phóng khỏi quyền lực nhân định trở nên đặc biệt khó khăn[2].
И потому восточным народам, видя всю бедственность западных народов, естественно не пытаться освободиться от зла человеческой власти тем запутанным, искусственным, скрывающим сущность дела средством — мнимым ограничением власти и представительством, которым пытались освободиться западные народы, а решить вопрос власти другим, более коренным и простым способом, и способ этот представляется сам собою людям, не потерявшим еще веры в высший обязательный закон Неба или Бога, в закон Тао, и состоит только в следовании этому закону, исключающему возможность повиновения человеческой власти.	Vì vậy đối với các dân tộc phương Đông, một khi họ đã nhìn thấy tất cả những tai họa của các dân tộc phương Tây, sẽ là tự nhiên không cố gắng giải phóng mình khỏi cái ác của quyền lực nhân định bằng cái phương sách rắc rối, giả tạo, che giấu thực chất của sự việc - bằng sự hạn chế quyền lực và bằng hệ thống dân biểu giả mạo, mà các dân tộc phương Tây đã sử dụng hòng tự giải phóng, mà giải quyết vấn đề về quyền lực bằng phương thức khác, cơ bản hơn và đơn giản hơn, mà phương thức ấy tự nó hiện ra trong tâm trí những con người còn chưa đánh mất niềm tin vào luật tối cao và bắt buộc của Trời hay Thượng Đế, hay là Đạo - phương thức ấy tựu trung chỉ là tuân thủ cái luật thiên định loại trừ mọi khả năng phục tùng quyền lực nhân định.
Только бы продолжали китайские люди жить так, как они жили прежде, мирной, трудолюбивой, земледельческой жизнью, следуя в поведении основам своих трех религий: конфуцианству, таосизму, буддизму, сходящимся всем трем в своих основах к освобождению от всякой человеческой власти (конфуцианству), неделания другому, чего не хочешь чтобы тебе делали (таосизму), самоотречения и смирения и любви ко всем людям и ко всем существам (буддизму), и сами собой исчезнут все те бедствия, от которых они страдают теперь, и никакие силы не одолеют их.	Chỉ cần người Trung Quốc tiếp tục sống như họ vẫn sống trước đây, bằng cuộc sống nhà nông hiền hòa, cần mẫn, trong hành xử tuân theo những nguyên lý của ba tôn giáo của mình: Khổng giáo, Đạo giáo, Phật giáo, mà cả ba tôn giáo ấy trong những nguyên lý của chúng đều gặp nhau ở ba điểm chung: tự do khỏi mọi quyền lực nhân định (Khổng giáo), không làm cho người cái ta không muốn người làm cho ta (Đạo giáo), tự chối từ, khiêm nhường và yêu thương mọi người và mọi sinh linh (Phật giáo), thế thì tự chúng sẽ biến mất mọi tai ương giờ đây đang làm họ khổ đau, và sẽ không sức mạnh nào chiến thắng được họ.
Дело, предстоящее теперь, по моему мнению, не только Китаю, но и всем восточным народам, не в том только, чтобы избавиться самим от тех зол, которые они терпят от своих правительств и от чужих народов, а в том, чтобы указать всем народам выход из того переходного положения, в котором они все находятся. И выхода другого нет и не может быть, как освобождение себя от власти человеческой и подчинение власти Божеской. О том, почему это так, я изложил подробно в моем писании под заглавием: «Значение русской революции».	Sự nghiệp mà, theo tôi, không chỉ Trung Quốc mà tất cả các dân tộc phương Đông sẽ phải thực hiện, không chỉ là tự giải thoát khỏi những tai họa mà họ đang phải chịu đựng từ các chính phủ của mình và từ các dân tộc ngoại bang, mà còn chỉ cho tất cả các dân tộc lối ra từ cái tình trạng quá độ mà tất cả đang ở trong đó. Mà không có và không thể có một lối ra nào, ngoài giải phóng mình khỏi quyền lực của con người và đặt mình dưới quyền lực của Thượng Đế. Vì sao lại thế, tôi đã trình bày tỉ mỉ trong bài viết của mình mang tiêu đề “Về ý nghĩa của cách mạng Nga.”
	[1] "Giấy tờ của phó vương Iamen"
	Translated by Phạm Vĩnh Cư
http://moscowchinaclub.ru/china-post/lev-tolstoj-pismo-k-kitajcu.html